Choroby jamy ustnej - rodzaje, przyczyny, objawy, leczenie, profilaktyka

Choroby jamy ustnej to schorzenia, dotyczące pierwszego odcinka przewodu pokarmowego i oddechowego. Na jamę ustną składają się przedsionek jamy ustnej i jama ustna właściwa, które oddzielone są od siebie łukami zębowymi żuchwy i szczęki. Ta część naszego organizmu również może być dotknięta wieloma dolegliwościami, w tym niektórymi poważnymi, jak nowotwory. Poniżej przedstawiono najczęściej występujące choroby jamy ustnej.

1. Rodzaje chorób jamy ustnej

1.1. Próchnica

Próchnica zębów jest wciąż bardzo powszechną chorobą. W populacji polskiej dotknięta jest nią większość społeczeństwa. Próchnicąnazywamy proces demineralizacji zęba, prowadzący do całkowitego rozpadu jego struktury.

1.2. Drożdżyca (grzybica) jamy ustnej

Drożdżyca jamy ustnej jest chorobą wywoływaną przez grzyby z drożdżopodobnych, najczęściej z rodzaju Candida, w związku z czym bywa też nazywana kandydozą jamy ustnej.

1.3. Rak języka

Rak języka to rodzaj nowotworu, który dotyka wnętrza jamy ustnej i części ustnej gardła. Jest to najczęściej występujący rak złośliwy w jamie ustnej. Rak języka może pojawić się w każdej części języka.

Zobacz film: "Jak powstaje próchnica?"

Rzadko zdarza się, że ten rodzaj raka pojawia się w jamie ustnej po przerzucie (rak wtórny), najczęściej jest to rak pierwotny. Rak języka wywodzi się z komórek nabłonka, jest to rak płaskonabłonkowy. Występuje głównie u mężczyzn w średnim i starszym wieku.

1.4. Rak wargi

Rak wargi to jeden z typów raka jamy ustnej. Ponad 90% przypadków raka wargi dotyczy wargi dolnej, przy czym nowotwór ten najczęściej dotyka mężczyzn w przedziale wiekowym od 50 do 70 roku życia. Rak wargi górnej występuje znacznie rzadziej.

Szacuje się, że w Stanach Zjednoczonych każdego roku diagnozuje się 26 000 przypadków raka jamy ustnej, z czego nowotwór wargi stanowi 10-15%. Zazwyczaj jest to rak kolczystokomórkowy skóry, wywodzący się z płaskich komórek na powierzchni ust.

2. Przyczyny chorób jamy ustnej

2.1. Przyczyny próchnicy

Próchnica powodowana jest głównie przez bakterie streptokoki( S. salivarius, S. mitior, S. sanguis). Bakterie te są zdolne do wytwarzania kwasów w wyniku metabolizowania cukrów pochodzenia zewnątrzustrojowego i wewnątrzustrojowego.

Kwaśne środowisko powoduje demineralizację szkliwa, co pozbawia zęby naturalnej ochrony, a bakterie wnikają w głąb zęba. Bakterie te przyczyniają się też do powstania płytki nazębnej, co jest też powszechnym problemem stomatologicznym.

2.2. Klasyfikacja próchnicy

Próchnica ze względu na szybkość rozwoju dzieli się na:

• Ostrą – dotyka ona szczególnie osób młodych, z szerokimi kanalikami zębinowymi, u których nie doszło jeszcze do pełnej mineralizacji szkliwa.
• Przewlekłą – ta postać próchnicy częściej dotyczy osób dorosłych.
• Zatrzymaną – czasem pod wpływem intensywnych zabiegów higienicznych uzębienia udaje się powstrzymać rozwój choroby.
• Kwitnącą – jest to niebezpieczna postać próchnicy, gdyż objawia się jednoczesnym występowaniem zmian patologicznych na wielu zębach, wokół koron zębowych. Ubytki wówczas są rozległe i powodują nadwrażliwość na bodźce zimna i gorąca.

Podział próchnicy ze względu na stadium rozwoju:

• Próchnica początkowa – pierwszy etap rozwoju próchnicy. Jest ona odwracalna.
• Próchnica powierzchniowa – powstaje ubytek w szkliwie – nieodwracalne zniszczenie tkanki.
• Próchnica średnia – próchnica dochodzi do zębiny, która przybiera brązowy lub czarny kolor.
• Próchnica głęboka – ubytek dociera do miazgi zębowej, powodując jej stan zapalny, który wiąże się z bólem i nie leczony doprowadza do obumarcia nerwów i całego zęba.

Głównymi czynnikami rozwoju próchnicy są:

• bakterie płytki nazębnej,
• cukry obecne w jamie ustnej,
• podatność osobnicza,
• wady zgryzu,
• osad nazębny spowodowany złą higieną jamy ustnej.

2.3. Przyczyny drożdżycy jamy ustnej

Przyjmuje się, że Candida albicans, grzyb wywołujący drożdżycę jamy ustnej, zaliczany jest do tak zwanych organizmów komensalnych, czyli naturalnie bytujących w jamie ustnej i niewyrządzających szkody, dopóki nie wystąpią sprzyjające dla niego warunki rozwoju. Są to przede wszystkim immunosupresja (obniżenie zdolności obronnych organizmu) czy wyniszczenie. Stoją za tym między innymi:

• rozwój transplantologii,
• stosowanie leków immunosupresyjnych oraz sterydów,
• agresywne leczenie chemioterapeutyczne w onkologii,
• rozwój inwazyjnych procedur diagnostycznych i terapeutycznych,
• radioterapia ,
• choroby wyniszczające: cukrzyca, AIDS, gruźlica, białaczki itd.

Osoby w podeszłym wieku są także bardziej narażone na rozwój grzybicy jamy ustnej. Jest to spowodowane często współwystępowaniem kilku chorób, stosowaniem wielu leków oraz pogorszeniem ogólnego stanu zdrowia i towarzyszącym wyniszczeniem.

Istnieją także miejscowe, czyli lokalne czynniki sprzyjające rozwojowi grzybicy jamy ustnej:

• mikrourazy, powodowane np. przez źle dopasowaną protezę stomatologiczną,
• długotrwałe stany zapalne błony śluzowej,
• zespół Sjörgena z towarzyszącą suchością w jamie ustnej,
• brak higieny jamy ustnej,
• palenie tytoniu.

Fakty te lekarz może wykorzystać także w inny sposób − mianowicie, gdy pojawią się objawy sugerujące kandydozę jamy ustnej, jest to sygnał nakazujący aby zastanowić się, czy nie kryje się za tym jakiś inny, poważny ogólnoustrojowy problem będący w stanie utajenia.

Podział drożdżyc jamy ustnej:

1. kandydoza pierwotna – mówimy o niej w ów czas, gdy zmiany grzybicze pojawiają się wyłącznie w jamie ustnej.
2. kandydoza wtórna – występuje wtedy, gdy oprócz zmian na błonie śluzowej jamy ustnej stwierdza się je także np. na skórze czy innych błonach śluzowych. Często jest spowodowana czynnikami omawianymi powyżej.

3. Przyczyny raka języka

Przyczyny raka języka nie są nam w pełni znane. W grupie ryzyka są osoby:

• palące papierosy, cygara, fajki,
• pijące dużo alkoholu,
• niedbające o higienę jamy ustnej,
• zakażone wirusem brodawczaka,
• mające niedobór w organizmie ryboflawiny (witaminy B) i żelaza.

3.1. Przyczyny raka wargi

Przyczyny raka wargi mogą być różnorakie. Wśród nich można wyliczyć m.in.:

• palenie tytoniu (fajki, cygara, papierosów),
• promieniowanie ultrafioletowe,
• picie alkoholu,
• przewlekłe drażnienie błon śluzowych, np. przez niedopasowane protezy,
• stany zapalne jamy ustnej,
• zakażenie wirusem HPV,
• złą higienę jamy ustnej,
• stany przednowotworowe (leukoplakia i erytroplakia).

Leukoplakia to inaczej tzw. biała plama albo rogowacenie białe. Polega na rozroście nabłonka wielowarstwowego płaskiego. Około 10% przypadków białej plamy ulegają zezłośliwieniu . Erytroplakia to inaczej czerwona plama, która polega na zaniku błony śluzowej nabłonka wielowarstwowego płaskiego z cechami rozległej dysplazji. Około 40% przypadków erytroplakii ulega przemianie w złośliwy nowotwór wargi .

4. Objawy chorób jamy ustnej

4.1. Objawy próchnicy

Próchnica może objawiać się w następujący sposób:

• wrażliwość na ciepło, zimno oraz słodki i kwaśny smak,
• tkliwość przy szczotkowaniu i żuciu,
• ubytki w zębach,
• przykry zapach z ust, nieświeży oddech,
• ból zęba lub zębów,
• przebarwienia,
• pękanie i łamanie się koron zębów.

4.2. Objawy grzybicy jamy ustnej

W zależności od objawów, jakie wywołuje drożdżyca jamy ustnej stosuje się następującą klasyfikację:

Drożdżyca rumieniowa (zanikowa) – jest to najczęstsza postać charakteryzująca się występowaniem czerwonego zabarwienia oraz zanikiem brodawek nitkowatych na grzbiecie języka (na języku jest największe skupisko flory bakteryjnej i grzybiczej w jamie ustnej - w związku z czym jest on główną lokalizacją grzybic w tej okolicy).

Częstą przyczyną jej występowania jest długotrwała bądź intensywna antybiotykoterapia. W diagnostyce różnicowej należy także uwzględnić atrofię błony śluzowej jamy ustnej z powodu niedoboru witaminy B12 czy żelaza. Dodatkowo pacjenci z tą postacią kandydozy mogą uskarżać się na suchość jamy ustnej czy związane z nią zaburzenia smaku.

Drożdżyca rzekomobłoniasta – występuje pod postacią tak zwanych pleśniawek – są to białe, miękkie zmiany (przypominające ślady zsiadłego mleka). Dodatkowo charakterystyczne jest to, że dają się one usunąć, np. za pomocą szpatułki, pozostawiając czerwone, krwawiące podłoże.

Choroba może zająć obszar całej jamy ustnej. Pacjenci dotknięci tym schorzeniem uskarżają się na suchość, pieczenie oraz zaburzenia smaku. Ból jest rzadziej podawanym objawem.

Drożdżyca hiperplastyczna – jest nazywana inaczej leukoplakią grzybiczą. Przedstawia się ona w postaci białych płytek lub grudek. Może się ona wiązać z nieprawidłowościami dotyczącymi układu immunologicznego, jak i endokrynnego, a także może występować w okolicy trójkąta zatrzonowego.

Forma rzekomobłoniasta, jak i rumieniowa jest także związana z wirusem HIV oraz wywoływanym przez niego zespołem AIDS. Pierwsza z nich częściej występuje w pełnoobjawowej chorobie, natomiast druga u osób zainfekowanych bez objawów AIDS.

4.3. Objawy raka języka

Nowotwór języka w zależności od umiejscowienia może wywoływać następujące objawy:

• czerwone lub białe plamy na języku, które nie znikają,
• przewlekły ból gardła,
• krostka na języku, która nie znika,
• ból przy przełykaniu,
• rzadko ból ucha,
• guz na szyi,
• ślinotok,
• cuchnięcie z ust,
• zachłystywanie się,
• szczękościsk,
• ograniczona ruchomość języka,
• chrypka,
• utrudniona mowa,
• brak łaknienia,
• spadek masy ciała.

Powyższe objawy mogą także oznaczać dużo mniej poważne choroby języka. Ale na wszelki wypadek, jeśli pojawiają się takie objawy, należy je sprawdzić.

Rak języka rozwija się na bocznej, ruchomej powierzchni języka oraz na nasadzie. Rak zlokalizowany na bocznej powierzchni języka może szerzyć się ku dołowi, zajmując dno jamy ustnej, oraz ku bokom i do przodu, dochodząc – a w zaawansowanych przypadkach – naciekając żuchwę.

Zaawansowany rak języka zwykle powoduje na początku ograniczenie jego ruchomości, a później unieruchomienie. Unieruchomienie języka najczęściej spowodowane jest naciekaniem mięśnia rylcowo-językowego lub mięśnia gnykowo-językowego.

Oprócz szerzenia się przez ciągłość, rak języka może także dawać przerzuty. Najczęściej drogą chłonną do węzłów chłonnych szyi oraz podżuchwowych. Bogaty drenaż chłonny powoduje, że rak języka może przerzucać się do węzłów chłonnych szyi obustronnie. Przerzuty do węzłów chłonnych także mają duży wpływ na dalsze rokowanie.

4.4. Objawy raka wargi dolnej

Wszystkie przewlekłe i niegojące się rany na ustach oraz owrzodzenia są uznawane za stan przedrakowy, dlatego nie wolno ich lekceważyć. Rak wargi zaliczany jest do nowotworów jamy ustnej. 98% przypadków złośliwego raka wargi to rak płaskonabłonkowy.

Występuje też czerniak i rak podstawnokomórkowy. Rak wargi dolnej objawia się najczęściej poprzez płaskie stwardnienie na ustach, które jest pokryte strupkiem. Szybko wrzodzieje na szczycie. Na początku jest bezbolesny, ale z czasem pojawia się stan zapalny z towarzyszącymi mu bólami.

Rak wargi dolnej rozwija się powoli, ale nieprzerwanie, niszcząc wargę oraz okoliczne tkanki. Proces rozrostu tkanki nowotworowej może trwać kilkanaście miesięcy, a czasami nawet parę lat. Rak wargi dolnej daje także przerzuty do węzłów chłonnych podbródkowych i węzłów chłonnych podżuchwowych.

5. Diagnostyka chorób jamy ustnej

5.1. Diagnostyka próchnicy

Opiera się na występowaniu charakterystycznych objawów i jest diagnozowana podczas konsultacji u lekarza stomatologa. Zazwyczaj wystarcza proste badanie stomatologiczne. W przypadkach wątpliwych (np. brak widocznych zmian na zewnątrz zębów) wskazane jest wykonanie badania rentgenowskiego.

5.2. Diagnostyka grzybicy jamy ustnej

Opiera się na badaniu lekarskim oraz na wywiadzie chorobowym (czynniki ryzyka opisane powyżej). W przypadkach wątpliwych wykonuje się badanie mikologiczne, które polega na oglądaniu pod mikroskopem zeskrobin lub wydzieliny z języka, ścian jamy ustnej (stwierdzenie strzępków grzyba) lub posiewie tego materiału i hodowli.

5.3. Diagnostyka raka języka

Diagnozę stawia lekarz onkolog na podstawie objawów klinicznych oraz badania lekarskiego. Potwierdzeniem rozpoznania jest badanie wycinka guza (biopsja).

5.4. Diagnostyka raka wargi

Ze wszystkimi budzącymi wątpliwości guzkami, zmianami na wardze należy się natychmiast zgłosić do chirurga lub onkologa, ponieważ rak wargi w porę zdiagnozowany jest uleczalny. Wczesne wykrycie raka wargi daje około 70% szans na wyleczenie. Rozpoznanie stawia się na podstawie badania biopsyjnego.

6. Leczenie chorób jamy ustnej

6.1. Leczenie próchnicy

Sposób leczenia zęba zależny jest od jego stanu – od stopnia zniszczenia zęba przez proces próchniczy. Głównie polega ono na usunięciu chorej tkanki zęba i zastąpieniu jej wypełnieniem. Czasem potrzebne bywa leczenie kanałowe lub nawet usunięcie zęba.

6.2. Leczenie drożdżycy jamy ustnej

W leczeniu grzybicy jamy ustnej stosuje się leki przeciwgrzybicze przez około 14-28 dni (wliczając czas podawania leku, po właściwej terapii, mający zapobiegać nawrotom). Stosuje się leki miejscowo oraz ogólnie. Oto ich przykłady:

• nystatyna – np. w postaci tabletek do ssania,
• mikonazol – krem,
• ketokonazol – tabletki doustne, krem,
• flukonazol – kapsułki doustne,
• amfoterycyna B – w postaci roztworu.

6.3. Leczenie raka języka

Im wcześniej rak zostanie zdiagnozowany, tym skuteczniejsze będzie leczenie. Dlatego nie powinno się odwlekać wizyty u specjalisty. Leczenie raka języka zależy nie tylko od jego zaawansowania, ale też rozmiaru i od tego, czy dał przerzuty na węzły chłonne. Są trzy opcje leczenia w przypadku nowotworu języka:

• usunięcie chirurgiczne,
• radioterapia,
• chemioterapia.

Wymienione metody stosowane są pojedynczo lub równocześnie. Przy niewielkich nowotworach języka może wystarczyć sama operacja usunięcia. Jeśli rak jest większy lub dał przerzuty, stosuje się usunięcie oraz radioterapię.

Operacja usunięcia raka języka niesie za sobą pewne zmiany. Najprawdopodobniej zmieni się sposób mówienia pacjenta, połykanie będzie utrudnione. Może też zmienić się jego wygląd.

6.4. Leczenie raka wargi

Raka wargi dolnej leczy się promieniami radu lub izotopami radioaktywnymi. Natomiast rak wargi górnej albo jest poddawany radioterapii, albo wycinany wraz z zaatakowanymi węzłami chłonnymi.

Nieleczony rak wargi daje wiele poważnych powikłań, które mogą doprowadzić do śmierci chorego. Są to między innymi:

• zmiana kształtu wargi zaatakowanej rakiem,
• utrudnienia w jedzeniu, piciu, mówieniu, a nawet oddychaniu.

Jak w każdym rodzaju nowotworu złośliwego, także i tutaj mogą pojawić się przerzuty. Najczęściej są to przerzuty do struktur sąsiadujących, w tym do skóry otaczającej usta, do jamy ustnej, języka i żuchwy, do węzłów chłonnych. Czasami także przerzuty do odległych narządów.

7. Rokowanie w chorobach jamy ustnej

7.1. Rokowanie w próchnicy

W przypadku próchnicy najważniejsze jest szybkie podjęcie leczenia i wypełnienie ubytków we wszystkich zębach. Nieleczona próchnica może doprowadzić do powikłań, skutkujących nie tylko utratą uzębienia, ale także powikłaniami infekcyjnymi, które mogą stać się ogniskiem pierwotnym dla wielu chorób ogólnoustrojowych.

7.2. Rokowanie w grzybicy jamy ustnej

Rokowanie w grzybicy jamy ustnej uzależnione jest od stanu ogólnego pacjenta. Jeżeli problemy z odpornością są przejściowe, zastosowane leczenie przeciwgrzybicze zazwyczaj daje zamierzone efekty.

7.3. Rokowanie w raku języka

Jest niestety niepewne. Wśród chorych na raka języka stwierdza się wysoką śmiertelność sięgającą 40-50%. Przerzuty zazwyczaj pojawiają się w ciągu pierwszego roku po leczeniu. Rak języka najczęściej daje przerzuty do węzłów chłonnych oraz występuje wznowa miejscowa (język).

7.4. Rokowanie w raku wargi

Rokowanie w przypadku raka wargi jest lepsze niż w przypadku raka języka. Śmiertelność wśród pacjentów wynosi około 20%. Im wcześniej wykryty nowotwór, tym większa szansa na wyleczenie.

8. Zapobieganie chorobom jamy ustnej

8.1. Zapobieganie próchnicy

Regularne i częste mycie zębów jest podstawową metodą zapobiegania próchnicy. Jeśli chcemy uniknąć próchnicy, należy stosować poniżej wymienione zasady:

• przestrzegaj zrównoważonej diety,
• unikaj słodkich i lepkich produktów,
• szczotkuj zęby i język co najmniej 2 razy dziennie, najlepiej robić to po każdym posiłku, nie zapominając również o czyszczeniu ich nicią dentystyczną oraz stosowaniu płynów do płukania jamy ustnej,
• do mycia zębów używaj pasty bogatej we fluor.

Należy pamiętać o kontrolnych wizytach u stomatologa - przynajmniej raz na pół roku. Warto również zabezpieczać zęby przed próchnicą – profesjonalne czyszczenie zębów, miejscowa fluoryzacja oraz lakowanie bruzd zębowych.

8.2. Zapobieganie drożdżycy jamy ustnej

W profilaktyce, mającej na celu zapobiec nawrotom, należy oczywiście uwzględnić eliminację czynników ryzyka:

• leczenie chorób podstawowych, leżących u podstaw pojawienia się drożdżycy jamy ustnej,
• eliminacja miejscowych czynników drażniących,
• dopasowanie protez stomatologicznych,
• suplementacja witamin (zwłaszcza z grupy B),
• dbanie o higienę jamy ustnej,
• dieta bogata w jogurty, kefiry, zapewniająca prawidłową mikroflorę bakteryjną.

8.3. Zapobieganie rakowi języka i wargi

Przede wszystkim poprzez unikanie czynników sprzyjających występowaniu tego typu nowotworów (jak opisane powyżej).